Depresyon en sık görülen psikolojik sorunlar arasında yer alıyor. Dünya Sağlık Örgütü’ne göre dünyada yaklaşık 280 milyon insana bu teşhis konuluyor ve antidepresanlar ile tedavi ediliyorlar. Genellikle enerji kaybı, artan yorgunluk, depresif veya üzgün hissetme şikayetler arasındadır. Fakat bu semptomlar tedavi edilmeyen DEHB da sonucu olabilir.

Bu nedenle, birçok insan altta yatan psikolojik problem yerine, bunun doğurduğu belirtiler üzerinden yanlış tanı konularak tedavi edilmeye çalışılmaktadır.

Depresyon Nedir?

Depresyon, kronik üzüntü, çaresizlik, aktivitelere ilgisizlik veya zevk alamama, iştah veya uykuda bozulma, yorgunluk ve odaklanma bozukluğu ile karakterize edilen en yaygın zihinsel sağlık bozukluğudur.¹ Erken depresyon deneyimi olan kişilerde intihar düşünceleri ve girişimlerinin artması, diğer psikolojik rahatsızlıklarla birlikte görülmesi, yaşam kalitesinin düşmesi ve aile, sosyal ve iş yaşamlarının bozulması daha olasıdır.² 

Gelişimsel modele göre, insanların temel düşünce sistemi genellikle çocuklukta yaşanan istismar veya başkalarıyla olumsuz sosyal ilişkiler gibi erken deneyimleriyle şekillenir. Bu kişilerin hayatta daha sonraki olay ve deneyimleri olumsuz ve yanlış yorumlama eğilimleri vardır. Bu yorumlamalar otomatik şekilde belirli bir duruma veya tetikleyiciye tepki olarak ortaya çıkmaktadır.³ Tipik olarak bunlar çarpıtılmış olumsuz, kötümser ve özeleştirel niteliktedir. 

DEHB Nedir?

DEHB, nörogelişimsel bir bozukluktur. Dikkatsizlik, bir kişinin göreve devam edememe, detaylara odaklanamama veya odaklanmayı sürdürememe, ve organize olmada zorluk yaşaması belirtileri arasındadır. Hiperaktivite, kişinin aşırı kıpırdama, dokunma veya konuşma, ve genellikle oturması beklenen bir anda oturduğu yerden kalkma eğiliminin olduğu durumlardır. Dürtüsellik, çoğu zaman kişinin düşünmeden hareket etme veya kendini kontrol etmekte güçlük çekmesiyle kendini gösterir. Buna, sırasını beklemekte zorlanma, söz kesme veya araya girme de örnek verilebilir. 

DEHB belirtileri genellikle erken çocukluk yıllarında ortaya çıkar. İlerleyen yaşlarda bu belirtiler, bazı kişiler için ortadan kaybolabilmekte, bazıları için yetişkinlikte de devam etmekte ^4,5 ve bazıları için ergenliğin sonlarına doğru veya 20’lerin başlarında da oluşabilmektedir.⁶

Fakat, DEHB genellikle uzun yıllar teşhis edilememektedir. Çünkü, zaman geçtikçe yan psikolojik bozukluklar oluşturmaktadır.⁷ Bunlar:

• Depresyon

• Anksiyete

• Alkolizm

• Madde Kullanım Bozukluğu ve Bağımlılık 

Ayrıca, DEHB semptomlarının bir sürekliliği olduğu açıkça ortadadır. Genetik ve/veya çevresel faktörler ile ortaya çıkan semptomlar, yüksek aktivite, konuşmada gecikme, zor mizaç gibi belirtiler ile çocuklukta baş gösterebilir. Tüm belirtiler kriterlere uyduğunda tedavi edilmezse, kendisini davranış bozukluğu, depresyon, ve anksiyete gibi yan psikolojik problemler de oluşabilir. Bu durum yetişkinlik döneminde daha da ilerleyerek, kişiklik bozuklukları ve madde kullanım bozukluğu ve bağımlılık gibi ciddi psikolojik rahatsızlıklarla sonuçlanabilir.

Öte yandan DEHB belirtileri ve şiddeti, kişiden kişiye farklılıklar göstermektedir ve bu da doğrudan teşhis konulmasını zorlaştıran faktörler arasındadır. Bazı kişilerde sadece dikkatsizlik veya hiperaktivite/dürtüsellik varken, diğer kişilerde her ikisi de bulunabilmektedir. Bazı araştırmalar bu çeşitliliğin, beyindeki yürütücü işlevlerden sorumlu olan bölümde görülen farklı bağlantılardan kaynaklanabileceğini açıklamıştır. ^{8, 9}

Teşhislerde Cinsiyet Yanlılığı

Önyargı ve ayrımcılığın oluşturduğu bu tip yaklaşımlar, yanlış teşhislerin ve geciken tedavilerin en önemli sebeplerindendir. Araştırmalara göre, DEHB belirtileri olan çoğu kadına depresyon tanı olarak konulmaktadır ve bu oran erkeklere kıyasla üç katı daha fazladır. Depresyon belirtileriyle gelen erkekler ise, kadınlara oranla üç katı daha fazla DEHB teşhisi almaktadır. ^{10, 11} Bu nedenle cinsiyet yanlılığı, kişilerin psikolojik sağlığında ve tedavilerinin sonucunda negatif bir etkiye sebep olabilir.

Öneriler

Kapsamlı değerlendirmeler; teşhislerde cinsiyet yanlılığı probleminin göz önünde bulundurulması; farklı mekanlarda kişinin gözlemlenmesi ve belirtilerin şiddetinin belirlenmesi; tanı konulan kişinin, ailesinin ve diğer yakınlarının DEHB ve depresyon belirtileri hakkında bilinçlendirilmesi gibi öneriler, kişilere hem çocukluk hem de yetişkinlik döneminde tanı koyulurken dikkat edilmesi gereken unsurlardır. 

Mindfulness (Farkındalık) temelli terapiler, DEHB tanısı konmuş çocuklarda¹² ve yetişkinlerde semptomların azalmasını sağlayarak etkinliğini kanıtlamıştır.¹³ Bu nedenle, doğru teşhis ve uygun terapi yöntemleriyle kişilerin hayatı daha iyiye doğru değişebilir.

Kaynakça

1. Lim, G. Y., Tam, W. W., Lu, Y., Ho, C. S., Zhang, M. W., & Ho, R. C. (2018). Prevalence of Depression in the Community from 30 Countries between 1994 and 2014. Scientific reports, 8(1), 2861. https://doi.org/10.1038/s41598-018-21243-x

2. Zisook, S., Lesser, I., Stewart, J. W., Wisniewski, S. R., Balasubramani, G. K., Fava, M., Gilmer, W. S., Dresselhaus, T. R., Thase, M. E., Nierenberg, A. A., Trivedi, M. H., & Rush, A. J. (2007). Effect of age at onset on the course of major depressive disorder. The American journal of psychiatry, 164(10), 1539–1546. https://doi.org/10.1176/appi.ajp.2007.06101757

3. Chahar Mahali, S., Beshai, S., Feeney, J. R., & Mishra, S. (2020). Associations of negative cognitions, emotional regulation, and depression symptoms across four continents: International support for the cognitive model of depression. BMC Psychiatry, 20(1). https://doi.org/10.1186/s12888-019-2423-x

4. Caye, A., Rocha, T. B., Anselmi, L., Murray, J., Menezes, A. M., Barros, F. C., Gonçalves, H., Wehrmeister, F., Jensen, C. M., Steinhausen, H. C., Swanson, J. M., Kieling, C., & Rohde, L. A. (2016). Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder Trajectories From Childhood to Young Adulthood: Evidence From a Birth Cohort Supporting a Late-Onset Syndrome. JAMA psychiatry, 73(7), 705–712. https://doi.org/10.1001/jamapsychiatry.2016.0383

5. Moffitt, T. E., Houts, R., Asherson, P., Belsky, D. W., Corcoran, D. L., Hammerle, M., … Caspi, A. (2015). Is Adult ADHD a Childhood-Onset Neurodevelopmental Disorder? Evidence From a Four-Decade Longitudinal Cohort Study. American Journal of Psychiatry, 172(10), 967–977. https://doi.org/10.1176/appi.ajp.2015.14101266

6. Agnew-Blais, J. C., Polanczyk, G. V., Danese, A., Wertz, J., Moffitt, T. E., & Arseneault, L. (2016). Evaluation of the Persistence, Remission, and Emergence of Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder in Young Adulthood. JAMA psychiatry, 73(7), 713–720. https://doi.org/10.1001/jamapsychiatry.2016.0465

7. Biederman, J., Monuteaux, M. C., Doyle, A. E., Seidman, L. J., Wilens, T. E., Ferrero, F., Morgan, C. L., & Faraone, S. V. (2004). Impact of executive function deficits and attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD) on academic outcomes in children. Journal of consulting and clinical psychology, 72(5), 757–766. https://doi.org/10.1037/0022-006X.72.5.757

8. Nigg, J. T., Willcutt, E. G., Doyle, A. E., & Sonuga-Barke, E. J. (2005). Causal heterogeneity in attention-deficit/hyperactivity disorder: do we need neuropsychologically impaired subtypes?. Biological psychiatry, 57(11), 1224–1230. https://doi.org/10.1016/j.biopsych.2004.08.025

9. Stevens, M. C., Pearlson, G. D., Calhoun, V. D., & Bessette, K. L. (2018). Functional Neuroimaging Evidence for Distinct Neurobiological Pathways in Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. Biological Psychiatry: Cognitive Neuroscience and Neuroimaging, 3(8), 675–685. https://doi.org/10.1016/j.bpsc.2017.09.005

10. Martin, L. A., Neighbors, H. W., & Griffith, D. M. (2013). The experience of symptoms of depression in men vs women: analysis of the National Comorbidity Survey Replication. JAMA psychiatry, 70(10), 1100–1106. https://doi.org/10.1001/jamapsychiatry.2013.1985

11. Thomas, R., Mitchell, G. K., & Batstra, L. (2013). Attention-deficit/hyperactivity disorder: are we helping or harming?. BMJ (Clinical research ed.), 347, f6172. https://doi.org/10.1136/bmj.f6172

12. van der Oord, S., Bögels, S.M. & Peijnenburg, D. The Effectiveness of Mindfulness Training for Children with ADHD and Mindful Parenting for their Parents. J Child Fam Stud 21, 139–147 (2012). https://doi.org/10.1007/s10826-011-9457-0

13. Cairncross, M., & Miller, C. J. (2020). The Effectiveness of Mindfulness-Based Therapies for ADHD: A Meta-Analytic Review. Journal of Attention Disorders, 24(5), 627-643. https://doi.org/10.1177/1087054715625301